Sâu trong những cánh rừng xã Nậm Tha, huyện Văn Bàn, tỉnh Lào Cai, người Dao tận tâm chăm sóc cây bồ đề để lấy nhựa xuất đi thị trường châu u. Nhựa cây bồ đề, hay còn gọi là benzoin rất được ưa chuộng bởi đây là nguyên liệu chính để sản xuất nước hoa và tinh dầu.

Một buổi sáng đầu mùa hè, mặt trời ấm áp ló dạng. Khói bếp bốc lên từ những mái nhà sàn. Chị Triệu Thị Liều, 34 tuổi, dậy sớm nấu cơm cho chồng là anh Triệu Kim Chu, 38 tuổi. Mùi cơm nấu từ gạo mới gặt tỏa ra thơm lừng gian bếp nhỏ. Sau khi ăn sáng xong, họ sẽ cùng nhau lên núi lấy nhựa cây bồ đề, tên khoa học là Styrax tonkinensis.

Trước đây, như những hộ gia đình khác trong vùng, họ trồng cây bồ đề chỉ để lấy gỗ nhưng khoảng một năm trở lại đây, họ đã nắm bắt được kỹ thuật lấy nhựa bồ đề, bán lại nhựa thô cho doanh nghiệp để sản xuất nước hoa, tinh dầu, có giá trị cao hơn nhiều so với trồng cây bồ đề lấy gỗ.
Thân phận những người phụ nữ của bản làng

Chị Liều lấy chồng năm 20 tuổi. Nay đã có hai con, 12 và 14 tuổi. Gia đình chị làm ruộng như hầu hết người Dao trong bản.

Mọi công việc nặng nhọc dồn hết lên đôi vai những người phụ nữ trong nhà. Chị Liều cùng các chị em dâu phải dậy từ khi mặt trời chưa mọc. Họ nấu cơm cho cả gia đình rồi ra đồng làm việc từ sáng sớm.
Ở bản người Dao nói riêng và vùng nông thôn, miền núi nói chung, tình trạng trọng nam khinh nữ rất rõ rệt. Dù là lao động chính trong nhà nhưng những người phụ nữ như chị Liều không được quản lý tiền. Mọi của cải trong nhà do chồng chị giữ. Muốn mua gì chị cũng phải xin tiền chồng. Khi chồng và bố chồng ngồi trên ghế thì những người con dâu, con gái trong nhà không được ngồi ngang hàng mà phải ngồi dưới đất. Đôi lúc trái ý chồng hoặc khi chồng say rượu, họ còn bị chồng đánh mắng. Nhiều thế hệ người Dao đã sống như vậy. Những người phụ nữ Dao cũng cam chịu cuộc sống như vậy.

Dự án mang theo tri thức và nhiều hỗ trợ

Cuộc sống của chị đã hoàn toàn thay đổi kể từ khi vợ chồng chị tham gia trồng và khai thác cây bồ đề, trong khuôn khổ dự án Thúc đẩy Bình đẳng Giới thông qua Nâng cao Hiệu quả Kinh tế Sản xuất Nông nghiệp và Phát triển Du lịch (Dự án GREAT) tại tỉnh Lào Cai và tỉnh Sơn La. Dự án do chính phủ Australia tài trợ.

GREAT đang phối hợp với Công ty Nông Lâm nghiệp Đức Phú chuyển giao mô hình khai thác nhựa cho người dân, tập huấn cho họ cách chăm sóc cây, kỹ thuật lấy nhựa và đảm bảo thu mua thành phẩm.
Bồ đề sinh trưởng trên núi cao, cách nhà chị Liều 4km nhưng đi mất 40 phút mới tới nơi. Hai vợ chồng đi bằng xe máy đến chân núi thì đi bộ lên.

Trong khi anh Chu chuẩn bị dụng cụ leo lên cây lấy nhựa thì chị Liều đi quan sát xem cây sinh trưởng có tốt không. Với chiếc liềm trong tay, chị thoăn thoắt phát quang bụi rậm, nhổ cỏ và cây dại mọc cạnh cây bồ đề.

Vừa làm, chị vừa trò chuyện: “Năm nay là năm đầu tiên nhà tôi thu được nhựa cây bồ đề, chúng tôi phấn khởi lắm.”

Anh chị cho hay rằng cây này dễ trồng, không lo sâu bệnh. Quan trọng nhất là kỹ thuật tạo vết thương trên thân cây để nhựa chảy ra.

“Tôi rạch vào vỏ cây, không được rạch sâu quá nếu không cây sẽ chết. Mỗi vết thương cách nhau gần 1m. Từ đó thì nhựa sẽ chảy ra, đọng ở trên phần vỏ. Thu hoạch nhựa cũng đòi hỏi có kỹ thuật. Chỉ bóc tách nhựa ra khỏi vỏ cây thôi, không được đẽo cả vỏ đi không thì cây cũng chết,” chị Liều nói.
Khi nhựa thô được thu hoạch về, chị Liều lại cùng vài chị em trong bản sơ chế, cạo sạch các chất bẩn đi rồi gọi cho Công ty Đức Phú đến thu mua. Giá nhựa bồ đề thô hiện nay là 200.000/kg.

Cuộc sống thay đổi nhờ cây bồ đề

Vì trồng bồ đề sau 7-8 năm mới lấy được nhựa nên dự án GREAT hướng dẫn người dân trồng xen gừng dưới tán cây bồ đề, vừa tiết kiệm diện tích, công sức lao động mà lại có thêm thu nhập trong thời gian ngắn.

“Vài năm trước, căn nhà dột nát quá, tôi phải vay ngân hàng 40 triệu đồng để sửa sang, nay thì nhờ có dự án GREAT, đời sống gia đình được cải thiện rất nhiều. Tôi vừa mới trả hết nợ rồi,” chị vui vẻ nói.
Từ khi tham gia tập huấn rồi cùng chị em địa phương lập nhóm sơ chế nhựa bồ đề, chị Liều lại có cơ hội tham gia sinh hoạt hội phụ nữ địa phương, cùng các chị em tập văn nghệ, hưởng ứng các phong trào như “5 không, 3 sạch”, liên hoan nhân ngày Quốc tế Phụ nữ, tham gia các khóa học về phòng chống bạo lực gia đình.

“Ngày trước phụ nữ chúng tôi không có mấy ngày vui, giờ thì cuộc sống của tôi đã thay đổi hoàn toàn. Chúng tôi cũng dùng điện thoại thông minh, cũng có Facebook, Zalo, cũng biết mua quần áo online rồi,” chị cười.

Anh Chu thấy vợ đang vui, liền nói thêm vào: “Dạo này vợ mình xinh ra đấy.”
Chị bật mí rằng bây giờ chồng mình rất chăm chỉ đi làm. Trong nhà, chị là người được giữ tiền rồi. Vợ chồng bình đẳng và tôn trọng nhau.

Mỗi ngày, hai vợ chồng chị lại cùng nhau lên núi chăm sóc cây bồ đề, nhặt những hạt già để ươm thành cây. Lớp lớp những cây bồ đề non rồi sẽ phủ xanh vạt rừng này, mang lại sự ấm no và hạnh phúc cho người dân địa phương./.