Qua mùa gặt, những thửa ruộng bậc thang tại thôn Già Hạ, xã Phúc Khánh, tỉnh Lào Cai vẫn còn thơm mùi rơm mới. Trong gian bếp nhỏ của gia đình chị Bàn Thị Ngọn, cô gái người dân tộc Tày, tiếng máy rang cốm vẫn đều đặn từng nhịp lao xao. Mùi thơm dịu của cốm quyện vào hơi ấm của bếp lửa. Chị Ngọn đang nghiêng mình bên chiếc máy tự chế, đôi mắt chăm chú, tay đảo liên tục để từng hạt cốm chín đều.

Công việc tưởng chừng bình thường này lại là kết quả của một hành trình dài, bắt đầu từ một quyết định dũng cảm cách đây bốn năm – và một khoảnh khắc bất ngờ đã thay đổi mọi thứ.

Bỏ phố về quê – trở lại với hương cốm

Năm 2010, vợ chồng chị thử khởi nghiệp với nghề làm cốm. Chị kể, món cốm của người Tày không chỉ là một món ăn, mà là lời chào mùa mới, là hương vị xuất hiện trong lễ cúng, ngày rằm, và là món ăn “cứu đói” từ quá khứ vất vả. “Chị thấy nhà hàng xóm làm được, cũng không quá khó, vậy nên chị thử” – hành trình của chị bắt đầu như vậy.

Khi ấy, cách làm cốm của gia đình chị vẫn như xưa: lò đất, giã tay, sàng gió. Một ngày 5–6 người cũng chỉ được vài cân cốm. Chị luôn trăn trở làm sao để có cách làm hiệu quả hơn. “Nếu áp dụng máy móc, mình có thể làm nhiều hơn, đều hơn. Có thương hiệu riêng, có thêm việc cho bà con. Tại sao không?” – Chị Ngọn chia sẻ.

Những bước đầu tiên không hề đơn giản. Bố mẹ chị không muốn thay đổi, sợ mất cái “hồn” cốm truyền thống. Chỉ có chồng chị đứng về phía chị, dù đôi lúc cũng thở dài: “Không biết làm cái này để làm gì”.

Chị vay ngân hàng mua máy, mong làm cho nhanh và đều. Nhưng mọi thứ không như dự tính: máy móc không cho ra chất lượng như ý, đơn hàng ít, tiền lãi thì đến hẹn lại lên. Chị phải gác lại giấc mơ, lên Bắc Giang đi làm công nhân để kiếm tiền trả nợ.

Hơn hai năm đi làm xa, kinh tế gia đình dần ổn lại. Nhưng mỗi lần ngửi mùi lúa mới, chị lại nhớ cốm — nhớ cái cảm giác tự tay làm ra thứ ngon lành của quê nhà. Mong muốn ấy lớn dần: “Lần này phải làm cho đến nơi đến chốn”. Chị bàn với chồng, thu xếp công việc, rồi quyết định trở về Lào Cai. Về quê không chỉ để “làm lại”, mà để làm lại một cách khác: rút kinh nghiệm từ thất bại, đi chậm mà chắc, và xây lại nghề cốm từ những bước nền tảng.

Những năm tháng loay hoay

Từ 2020 đến 2023, chị bước vào chuỗi ngày thử – sai. Ban ngày sản xuất cốm, tối đến lại làm thợ máy cho chính doanh nghiệp của mình. Một chiếc máy sao chè cũ được cải tạo thành máy rang cốm. Năm đầu, chị phát hiện mình đun lửa sai; năm sau, lại nhận ra lắp máy chưa chuẩn.

Nhiều mẻ hỏng, khét mùi, ẩm quá hoặc khô quá. Có hôm làm chục mẻ thì bỏ đi quá nửa. Câu nói “Tại sao người khác làm được mà mình lại không?” theo chị suốt những ngày tháng ấy.

Mẻ cốm định mệnh

Cuối năm 2023, sau một loạt mẻ cốm không đạt chất lượng, chị ngồi lặng bên bếp, ý nghĩ bỏ nghề cùng sự mệt mỏi len lỏi trong tâm trí chị: “Ngày mai sẽ là mẻ cuối cùng”. Sáng hôm sau, chị bước vào bếp với tâm thế của người đi chuyến cuối. Nhưng lần này, chị thay đổi mọi thứ: chỉnh nhiệt, kéo dài thời gian rang, đảo tay theo nhịp chậm hơn, lắng nghe tiếng hạt cốm nở, cảm nhận hơi nóng qua đôi tay. Chiếc máy cũ kêu lạch cạch nhưng không bỏ nhịp.

Khi mở nắp, hương cốm bùng lên – thơm ngọt, dẻo mềm, hạt xanh óng ánh. Chị đưa một hạt lên miệng, cắn nhẹ. Vị cốm tan ra, vừa đủ ẩm, vừa đủ thơm. Chị đứng sững, như không tin vào chính mình. Lần đầu tiên, chị thấy cốm đạt đúng hương vị mà chị mơ từ ngày bắt đầu.

Mẻ cốm hôm đó cứu lấy quyết tâm của chị. Chị gọi nó là “mẻ cốm định mệnh” – khoảnh khắc kéo chị khỏi bờ vực bỏ cuộc.

Ít lâu sau, một cơ sở rang cốm lớn ở Yên Bái – chỉ cách nhà chị một con dốc – phải tạm ngừng. Khách hàng tìm đến chị Ngọn. Quy trình gọn, chất lượng ổn định của chị khiến nhiều người ấn tượng. Sản lượng tăng từ 300–400 kg/ngày lên hơn 1 tấn thóc/ngày (tương đương với 700 kg cốm). Với chị, đó không chỉ là con số, mà là sự công nhận cho những năm tháng kiên trì.

Nhưng, cơ hội này cũng mang theo nhiều thách thức. Khi sản lượng tăng quá nhanh, chị Ngọn và gia đình lại đối mặt với những câu hỏi chưa có lời giải đáp: làm sao để quản lý tài chính khi doanh thu tăng quá nhanh, làm sao tận dụng cơ hội này để giữ khách hàng, làm sao xây dựng thương hiệu kinh doanh bền vững cho gia đình.

Khi cơ hội gặp sự dẫn lối

Bước ngoặt của công nghệ và thị trường đi cùng một thay đổi khác: chuyển đổi số. Sau cái ngày định mệnh ấy, danh tiếng món cốm của chị Ngọn ngày càng lan xa. Nhận thấy tiềm năng của chị Ngọn, chị Vũ Trang Nhung – chủ tịch Hội Phụ nữ xã Phúc Khánh – giới thiệu tới dự án IDAP.

IDAP – Tăng cường hệ sinh thái chuyển đổi số là một tiểu dự án do Công ty KisStartup thực hiện với sự hỗ trợ của Dự án GREAT của Chính phủ Australia. Dự án nhằm xây dựng một hệ sinh thái số mạnh mẽ hơn tại Lào Cai và nâng cao quyền năng cho phụ nữ dân tộc thiểu số và người khuyết tật thông qua các kỹ năng số như: bán hàng trực tuyến, sử dụng mạng xã hội, chụp ảnh và chỉnh sửa video, ứng dụng trí tuệ nhân tạo và các kỹ năng để tiếp cận tri thức số, đổi mới mô hình kinh doanh.

Nghe tới dự án IDAP, chị Ngọn còn băn khoăn: “Mình có phù hợp không? Có học được gì không?” Nhưng nghe chị Nhung động viên, chị quyết định thử. Và thế là chị Ngọn đăng ký tham gia dự án với một mong muốn rất thực tiễn: “Làm sao để xưởng cốm của mình hoạt động bài bản hơn?”

Chị được các chuyên gia từ KisStartup hướng dẫn về những kiến thức nền tảng nhất của quản trị như kỹ năng quản lý doanh thu, tính chi phí, nhân sự, thuế – những thứ trước giờ chị chưa từng nghĩ là cần thiết. Trong từng buổi học, chị lần lượt lấp đầy những mảng còn thiếu: quản lý tổng thể, tính chi phí, quản trị nhân sự.

Chị bắt đầu ghi chép doanh thu – chi phí đều đặn, coi đó là nền để đi tiếp: nắm được dòng tiền thì mới tính chuyện mở rộng và tiếp tục học các công cụ số cho quản trị tài chính, kinh doanh. Những gì trước đây chị phải tự mò, giờ đã có hướng dẫn, có công cụ số hỗ trợ.

Đưa thương hiệu lên môi trường số

Không chỉ là “xương sống” quản trị, chị còn được hướng dẫn cách kể câu chuyện cốm trên môi trường số. Chị được hướng dẫn cách xây dựng nội dung truyền thông, lập các trang mạng xã hội cá nhân để chính mình kể câu chuyện thương hiệu Cốm Việt Đan. Là người thích thử nghiệm, chị Ngọn tận hưởng những thách thức mới; từ thành lập các kênh, tới quản lý thông tin và xây dựng nội dung trên kênh.

Chị số hoá sản phẩm bằng cách kể chuyện cốm trên Facebook, chăm chỉ lên TikTok, nơi chị tiếp cận được nhiều khách hơn. Mỗi bình luận, mỗi tin nhắn là một cơ hội để giải thích, để hẹn đơn—tất cả bắt đầu từ những kỹ năng số rất cụ thể mà chị học và thực hành hằng ngày. Chị cũng được học cách sử dụng ChatGPT để lập kế hoạch công việc và tính toán chi phí, nhờ đó chị đưa ra những quyết định đầu tư có cơ sở và hiệu quả cao hơn.

Những buổi tập huấn giúp chị tự tin hẳn khi giao tiếp, trình bày sản phẩm – kỹ năng cốt lõi để xuất hiện và thuyết phục tốt hơn trước máy quay cũng như với khách online.

Không chỉ vậy, chị Ngọn còn học được cách tối ưu các sản phẩm. Nếu như trước đây chị phụ thuộc hoàn toàn vào cốm, thì năm nay, chị đã biết tận dụng nguồn nguyên liệu của mình để tạo ra các sản phẩm khác như bánh dầy, xôi ngũ sắc, gạo nếp bản. Thay đổi này giúp chị có được doanh thu đều trong cả năm, thay vì tập trung vào mùa cốm.

Phát triển từ gốc rễ của quê hương

Khi công việc vận hành đã “chạy”, chị cùng chồng tiếp tục tinh chỉnh quy trình, trao đổi với đơn vị kỹ thuật để tối ưu máy; chủ động trồng nếp ngay trong nhà cho nguồn nguyên liệu ổn định. Một lần trao đổi, giám đốc cơ sở chế tạo máy khen thẳng: “Anh chưa thấy bạn nữ nào làm kỹ thuật như em”.

Cùng lúc với “ngọn” là kênh số, chị không bỏ quên “gốc”: nguồn nguyên liệu. Gia đình chủ động cấy lúa nếp cho xưởng, để khi kênh bán hàng mở rộng, đầu vào vẫn chắc. Việc học và việc làm cứ thế đỡ lưng cho nhau: quản trị giúp xưởng chạy đều; kênh số đưa câu chuyện cốm đi xa; còn ruộng nếp giữ cho hương cốm luôn đúng vị truyền thống quê hương.

Sau khi chỉnh quy trình, ghi chép bài bản và “lên mạng” kể câu chuyện cốm, doanh thu năm 2025 tăng 60–70% so với cùng kỳ. Đây không chỉ là phần thưởng cho nỗ lực bền bỉ, mà còn là tín hiệu rõ ràng: cách làm mới đang đi đúng hướng.

Đơn nhiều hơn, mùa bận chị thuê thêm hai phụ nữ tại địa phương vào xưởng. Từ một cơ sở nhỏ tự xoay xở, xưởng cốm của chị bắt đầu tạo thêm thu nhập cho người quanh mình—đúng tinh thần “làm tốt việc của mình để cùng nhau tốt hơn”.

Tăng trưởng doanh thu và có thêm lao động thời vụ không phải ngẫu nhiên. Đó là kết quả của một chuỗi thay đổi: quản trị chặt, truyền thông số đều tay, chất lượng ổn định. Khi câu chuyện cốm được kể đúng cách, khách hàng tìm đến nhiều hơn, và quê nhà có thêm việc làm.

Khi có GREAT đồng hành đúng đoạn đường, chị có thêm ngôn ngữ số để kể câu chuyện nghề của mình, có thêm nền tảng quản trị để không “đuối” khi đơn tăng, và có thêm tự tin để đứng ra đại diện cho sản phẩm của chính mình.

Hôm nay, xưởng cốm nhỏ ở Lào Cai vẫn sáng đèn sớm tối. Có lúc chị đăng một video TikTok ngắn về mẻ cốm mới, có lúc chỉ là tấm ảnh Facebook ghi lại hạt nếp đầu mùa. Ngoài sân, chồng chị lại lo dọn góc kho, kê lại chiếc máy; trong bếp, mùi cốm nóng bốc hơi. Những việc rất nhỏ, lặp đi lặp lại – như chính cách chị xây một cuộc đời mới cho gia đình mình, từng bước chắc chắn. Câu chuyện này còn dài, và điều chị chắc nhất là: nếu còn khách cần cốm ngon, còn người trẻ muốn học nghề, chị sẽ còn tiếp tục cải tiến, tiếp tục kể – bằng bàn tay và bằng công nghệ, để cốm quê đi xa nhưng vẫn giữ nguyên mùi thơm ban đầu.