Những sườn đồi tại bản Bướt, xã Xuân Nha, tỉnh Sơn La phủ màu xanh mướt, với nương ngô uốn theo triền dốc và rặng tre trúc rì rào gió, ẩn chứa một nguồn sống bền bỉ của người dân nơi đây. Trong những cánh rừng gần nhà, măng trở thành sản vật quan trọng, gắn bó với bữa cơm và kế sinh nhai của cộng đồng, đặc biệt là những người phụ nữ dân tộc thiểu số, những đôi vai quen gùi nặng, đôi bàn tay khéo léo biết chọn từng ngọn măng non.

Công việc sản xuất măng đòi hỏi sức bền và sự tỉ mỉ, nhưng lại thường xuyên đối mặt với những bất trắc: đầu ra không ổn định, giá cả lên xuống thất thường, kỹ thuật bảo quản – sơ chế còn đơn lẻ, thiếu dụng cụ và thông tin. Rừng bị khai thác nhiều nên măng tự nhiên thưa vắng dần, thu nhập người dân bấp bênh. “Chúng tôi sống nhờ vào rừng, nhưng rừng cũng đang kiệt sức vì chúng tôi”, chị Hà Thị Cúc, một phụ nữ dân tộc Thái trăn trở. Giữa những khó khăn ấy, vẫn còn những người bền bỉ như chị Cúc chọn đi tiếp, mong một ngày măng không chỉ là thức quà của rừng mà còn là sinh kế ổn định, để mỗi ngọn măng mang theo niềm tin vào một tương lai đỡ chông chênh hơn.

Bước rẽ thị trường & giống cây phù hợp

Trước 2022, bức tranh sản xuất măng tại bản còn rời rạc: nhà ai biết gì làm nấy; năm được mùa thì rớt giá, năm khan hàng lại không có đầu ra. Các chị em ngại giao tiếp với người ngoài bản, ít dùng kênh số; thông tin về tiêu chuẩn, kỹ thuật và thị trường đến chậm, đến không đều. Thu nhập vì thế không ổn định, niềm tin vào mô hình “làm chung – bán chung” chưa hình thành.

Trong bối cảnh đầy thách thức ấy, chị Cúc đã chọn không buông tay. Chị quyết định tham gia Hợp tác xã Măng sạch Tân Xuân với khát vọng duy nhất: tìm một con đường sinh kế bền vững cho chính mình và bà con bản làng. Chị Cúc có nhiều năm làm công tác Hội Phụ nữ xã nên hiểu sinh kế của từng hộ, có uy tín với trưởng bản và các nhóm nòng cốt, nhờ đó chỉ sau một thời gian ngắn, chị đã được bầu chọn để trở thành người lãnh đạo của hợp tác xã.

Cơ hội đến khi Hợp tác xã Măng sạch Tân Xuân được Dự án GREAT của Chính phủ Australia lựa chọn hỗ trợ thông qua tiểu dự án phát triển ngành măng tỉnh Sơn La do Công ty Tư vấn giải pháp Nông Nghiệp và Du lịch CRED (CRED TAC) thực hiện. Từ những buổi tập huấn về kỹ thuật trồng, chăm sóc và thu hái măng, quản trị hợp tác xã, kỹ năng lãnh đạo, bình đẳng giới, chị dần tìm thấy sức mạnh của bản thân. “Tôi học được cách lắng nghe và nói bằng dữ kiện. Muốn thuyết phục người khác, phải có kế hoạch, có niềm tin và có kết quả thật”, chị nhớ lại.

Tham gia dự án, hợp tác xã được hỗ trợ xây dựng nhà xưởng, lò sấy, nồi hơi hấp măng, giúp chị và các thành viên lần đầu tiên tiếp cận mô hình sản xuất bán công nghiệp. Cùng lúc đó, chị được đồng hành và tham quan mô hình Hợp tác xã Măng sạch Xuân Nha gần đó—nơi đã thành công trong việc trồng, sơ chế và tiêu thụ măng Bát Độ. “Tôi đã thấy tương lai của hợp tác xã mình trong câu chuyện của họ,” chị nói. “Chúng tôi có đất, có người, có kinh nghiệm làm măng, chỉ thiếu niềm tin và sự dấn bước.”

Hành trình tìm thị trường ổn định

Một buổi sáng, chị Cúc nổ máy, chạy hơn 180km xuống Kim Bôi, Hòa Bình, tìm cơ hội ký hợp đồng bao tiêu cho hợp tác xã. Lần thương thảo đầu tiên thất bại. Đã có công ty đồng ý thu mua, nhưng lại không ứng trước tiền sản xuất. Với một hợp tác xã còn non trẻ, thiếu quy trình và công cụ, lời từ chối ấy không bất ngờ, nhưng nó xác nhận đúng chỗ cần thay đổi: phải có đối tác, có chuẩn, có lộ trình thì mới đi xa.

Thất bại ở Kim Bôi giúp chị nhận ra hai bài học: một là, doanh nghiệp chỉ đặt bút khi họ nhìn thấy chất lượng ổn định; hai là, hợp tác xã cần một đề xuất cụ thể thay vì lời hứa chung chung. Chị được dự án kết nối với Công ty Măng Yên Thành—một đơn vị đã thu mua và có yêu cầu kỹ thuật rõ ràng với măng sơ chế. Chị Cúc thay đổi cách thương thảo. Chị xin làm thử một vụ để chứng minh chất lượng sản phẩm của hợp tác xã. Đến tháng 10/2022, hợp tác xã tự mang mẻ măng đầu tiên xuống xưởng của Yên Thành. Chất lượng đạt yêu cầu, doanh nghiệp đồng ý bao tiêu vụ 2023—một “tấm vé” để hợp tác xã bắt đầu sắp xếp lại từ kỹ thuật đến tổ chức sản xuất.

Mở ra cánh cửa thay đổi

Song hợp đồng chỉ là nền móng. Để đi đường dài, Tân Xuân cần một giống măng phù hợp để chuẩn hóa chất lượng ngay từ đầu vào. Từ trải nghiệm khảo sát và tự học, chị đề xuất chuyển hướng từ khai thác măng rừng tự nhiên sang trồng, thu mua và chế biến măng Bát Độ—củ to, dễ trồng, hợp quy trình sơ chế.

Những ngày đầu không hề dễ dàng: người dân ngại đầu tư, lo rủi ro, sợ mất mùa. Chị Cúc đã đến từng bản, từng hộ, giải thích và cam kết rằng doanh nghiệp sẽ bao tiêu đầu ra, hợp tác xã sẽ đồng hành cùng bà con từ khâu giống đến thu mua.

Dần dần những thửa măng Bát Độ bắt đầu mọc lên trên đất rừng Tân Xuân. Tới cuối năm 2023, xã đã trồng được 43 ha măng Bát Độ, niềm tin tăng dần theo từng bụi măng lên xanh.

Sau một vụ 2023 vận hành ổn, đầu 2024, Yên Thành đề xuất ký hợp đồng 15 năm. Chị Cúc lập tức đưa ra “logic của người trồng măng”: măng Bát Độ mất 3 năm mới cho sản phẩm, nếu thời hạn quá ngắn, nông hộ không dám đầu tư giống – chăm – sơ chế; hợp tác xã cũng khó mạnh tay cho thiết bị. Vì thế, để bảo đảm ổn định vùng nguyên liệu và chất lượng theo lô, hợp đồng cần dài hơi. Lập luận mạch lạc, cộng thêm kết quả thực tế thuyết phục (mẻ 10/2022 đạt yêu cầu; vụ 2023 giao ổn) khiến doanh nghiệp đồng ý nâng lên 30 năm,một quyết định mang tính lịch sử với Hợp tác xã Tân Xuân. Lần đầu tiên, người dân bản Bướt có thể lập kế hoạch sinh kế dài hạn, chứ không chỉ “làm mùa nào biết mùa ấy”.

Muốn đi dài – Cần làm đúng từ những bước cơ bản

Sau những mùa măng đầu tiên thành công, công ty Yên Thành chuyển giao kỹ thuật cho hợp tác xã và nông hộ: từ khâu trồng, đến thu hoạch đúng lứa, rồi sơ chế. Hợp tác xã cũng tổ chức đội kỹ thuật đi đủ 9 bản để “cầm tay chỉ việc” và lập nhóm Zalo để nhắc lịch thu mua, chia sẻ hình ảnh thao tác “đúng – sai”, giúp mọi hộ làm chuẩn như nhau. Nhờ được nâng cấp về cơ sở hạ tầng và thiết bị như nhà xưởng, nồi luộc cải tiến, máy thắt đai, máy hút chân không và thùng ủ măng, các chị em rút ngắn được thời gian sơ chế, chuẩn hóa các công đoạn luộc – ủ – đóng gói, giảm hao hụt, bảo đảm chất lượng đồng đều theo lô. Nhờ vậy, sản phẩm ra xưởng sạch, kín, ổn định hơn, đáp ứng yêu cầu doanh nghiệp; đồng thời tăng công suất xử lý và mở rộng khả năng thu mua từ các hộ.

Những thành quả ấn tượng

Năm 2025, Hợp tác xã Măng sạch Tân Xuân đã mở rộng vùng nguyên liệu lên 147 ha, chế biến hơn 50 tấn măng, gấp đôi so với 2024 (24 tấn) và gần 8 lần so với 2023 (7 tấn), tạo việc làm ổn định tại chỗ cho hàng chục phụ nữ, đặc biệt là người dân tộc thiểu số. Thu nhập hộ tăng đều, dòng tiền quay vòng theo quý thay vì theo mùa. Mỗi mùa măng, nhà xưởng lại rộn ràng tiếng cười, tiếng máy, hơi nước ấm lan khắp không gian.

Ba năm liền, chị Hà Thị Cúc được Chủ tịch UBND tỉnh tặng bằng khen “Dân vận khéo” nhờ vận động người dân chuyển sang trồng măng Bát Độ theo hướng liên kết chuỗi. Chị trực tiếp đi từng bản tuyên truyền, tổ chức họp nhóm, hướng dẫn kỹ thuật cơ bản và kết nối đầu ra với doanh nghiệp, giúp nhiều hộ mạnh dạn chuyển đổi cây trồng. Thành tích này ghi nhận vai trò hạt nhân của chị trong mở rộng vùng nguyên liệu, tạo thêm việc làm tại chỗ và đưa hoạt động của hợp tác xã vào quỹ đạo ổn định, chuyên nghiệp hơn.

Trong hành trình ấy, chị Cúc không chỉ là giám đốc điều hành, mà còn là người truyền cảm hứng. Chị nói: “Thay đổi bắt đầu từ niềm tin—tin rằng mình có thể, tin rằng cộng đồng sẽ cùng mình làm được.” Nhờ vai trò lãnh đạo của chị, phụ nữ trong bản không còn đứng ngoài những cuộc họp hợp tác xã. Họ tham gia tổ kỹ thuật, nhóm quản lý sản xuất, tự tin phát biểu và ra quyết định.

Chặng đường phía trước: Từ lời hẹn 30 năm đến một vùng măng chuyên nghiệp

Nhìn kỹ, câu chuyện này chỉ vừa ra khỏi “vạch xuất phát”. Phía trước là một lộ trình dài: tiếp tục chuẩn hóa kỹ thuật theo mùa, mở thêm tổ hợp tác để dàn đều công suất sơ chế theo ngày, đầu tư thiết bị tiết kiệm năng lượng cho nồi luộc cải tiến; đồng thời nâng kỷ luật chất lượng theo lô để giữ nhịp xuất hàng đều.

Hợp tác xã Măng sạch Tân Xuân cũng sẽ cần đào tạo lớp nòng cốt kế cận, nhất là phụ nữ trẻ, để mỗi bản có người “giữ nhịp” kỹ thuật và nhóm Zalo sản xuất. Trên nền tảng đó, câu chuyện thương hiệu địa phương—từ bao bì, nhãn mác đến câu chuyện sản phẩm—có thể được bồi đắp, giúp măng Tân Xuân vừa đảm bảo sản lượng măng được bao tiêu, vừa mở rộng cửa các kênh phân phối mới.

Và như mọi lời hẹn dài, “30 năm” không chỉ là con số trong hợp đồng. Đó là cam kết mỗi ngày phải làm đúng – làm đều; là niềm tin gom góp từ từng bụi măng non, từng mẻ luộc sáng dậy sớm, từng buổi họp thôn nhắc nhau giữ chuẩn. Khi liên kết đúng , kỹ thuật chuẩn và cam kết dài hơi cùng hội tụ, một vùng măng chuyên nghiệp sẽ dần thành hình, không ồn ào nhưng vững chắc.

Hành trình của chị Hà Thị Cúc, vì thế, mới bắt đầu: một hành trình bền bỉ để “làm nông cũng là làm chủ”, để phụ nữ Tân Xuân tiếp tục đứng ở vị trí đầu sóng, dẫn dắt cộng đồng đi xa hơn trên con đường đã chọn.